क्षितिज विश्वकर्मा, सर्लाही । उखरमाउलो गर्मिका बिच पूर्व पश्चिम राजमार्गको डिलैमा लिचि बेचिरहेका छन लालबन्दीका श्याम कुमार साह । दुबै हातमा लिचिको झुप्पा देखाउँदै पूर्व पश्चिम यात्रा गरिरहेका ग्राहकलाई बोलाउने र लिचि बेच्ने आजकल उनको दैनिकि हो । उनले सानो सानो प्लास्टिकको झोला र क्रेटमा आँप र लिचि बेच्न राखेका छन । उनि मात्रै होईन लालबन्दी १ नवलपुरस्थित बागवानी केन्द्रसँगै राजमार्गको दक्षिण पट्टि लहरै धेरै जना बसेका छन आँप र लिचि बेच्न । उनिहरुको बिश्वास छ बागवानी क्षेत्रमा बसेर आँप र लिचि बेच्दा अन्य ठाउँको तुलनामा धेरै बिक्रि हुन्छ ।

त्यहाँ मात्रै होईन अहिले बजारमा प्रशस्त मात्रामा आँप र लिचि बेच्न राखिएको हामि देख्छौँ । राम्रो सँग हेर्ने हो भने आँप अलि चाउरी परेको, पहेँलो धेरै भएको पाउँछौँ । लिचि पनि हेर्दा पाकेको जस्तो देखिएता पनि खाँदा पाकेको हुँदैन । किन यस्तो भएको भनेर ब्यापारीलाई सोध्दा सिधा र प्रस्ट जवाफ पाईंदैन ।

लामो समयदेखि लालबन्दी बजारमा फलफुल पसल संचालन गर्दै आएका देव नारायण पासवानले आफुले बेच्न राखेको आँप खाने बेला भएरै बेच्न राखेको दाबि गर्छन । कौडेना गाउँपालिका ३ सलेस टोल घर भएका पासवानले यो आँप नेपालकै भएको र आँप औषधि नहालि पकाईएको बताए ।

लालबन्दीमा मात्रै होईन यतिबेला सहर बजार जताततै आँप पाईन्छ । आँपको सिजन सुरू नभए पनि व्यापारीले राम्रो मूल्य पाउने भएपछि विषादी हालेर पकाएको आँप बजारमा बिक्री वितरण गरिरहेका छन् । नेपालमा उत्पादन हुने आँप पाक्ने सिजन सुरू भने भइसकेको छैन । असारको पहिलो सातादेखि नेपाली आँप बजारमा आउन थाल्दछ । अहिले भने भारतीय आँप बजारमा आएका छन् । भारतबाट ल्याइएको काँचो आँपमा रसायन हालेर पकाइन्छ र सो रसायन शरीरका लागि हानिकारक हुन्छ ।

नेपालकै सबैभन्दा ठुलो सरकारी बगैँचा उष्ण प्रदेशीय बागवानी केन्द्र, नवलपुरका निमित्त प्रमुख राम कुमार यादवले नेपाली आँप पाक्ने बेला नभएको बताएका छन । यादवले ३५ प्रजातिको आँप रहेको केन्द्रका आँप पाक्ने समय अहिले नै नभएको बताउँदै केन्द्र बाहिर लहरै बसेर आँप र लिचि बेचिरहेकाहरुले आम मानिसलाई झुक्याईरहेको दाबि गरे । उनले यहाँ बसेर बेच्दा मानिसलाई बागवानीकै आँप लिचि हो जस्तो लाग्ने र बेच्नेले पनि त्यसै भनेर बेच्ने गरेको बताए । तर अहिले पाईंने आँपले मानव स्वास्थ्यलाई हानि गर्ने यादवको भनाई छ ।

यादवले यदि अहिले बजारमा शाहि जातको लिचि आएको छ भने त्यो मात्रै पाक्ने बेला भएको र खान मिल्ने बताए । अन्यथा अरु लिचि पाक्ने बेला नभएकोले खान नहुने बताएका छन । बागवानीले १६ गतेदेखि शाहि जातको लिचि टिप्न थालेको र हरेक दिन एक गाडी लिचि काठमाण्डौँ गइरहेको समेत जानकारी दिएका छन । करिब तीन सय बिघा क्षेत्रफलमा फैलिएको बागबानी केन्द्रमा ३५ प्रजातिका करिब ६ हजार आँप र ८ प्रजातिका ६ सय २१ वटा लिचीका बोट छन् । यसवर्ष हालसम्मकै धेरै मुल्य २७ लाख १५ हजार रुपैयाँमा बागवानीका लिचीको ठेक्का लागेको छ ।

उष्ण तथा उपोष्ण प्रदेशीय फलफूल र तरकारी बालीहरूको उच्च गुणस्तरयुक्त बिरुवा एवं बीउ उत्पादन गरी माग आपूर्ति गर्न वि.सं.२०२९ साल असार १२ गते वृहत बागवानी केन्द्रको रुपमा यस केन्द्रको विधिवत स्थापना भएको हो । मधेश प्रदेशको सर्लाही जिल्लाको लालबन्दी नगरपालिका १ मा अवस्थित यस केन्द्र उष्ण तथा न्यानो समशितोष्ण फलफूल, तरकारी तथा आलङ्कारिक बोटहरुको उच्च गुणस्तरीय बीउ एवं बिरुवाको उत्पादन गरी आपुर्ति गर्ने र सो बालीहरुको उपयुक्त जात र खेती प्रविधिको खोजी एवं विकास गरी कृषक समक्ष पु¥याई उनीहरुको जीवनस्तर माथी उकास्ने मुख्य उद्देश्यका साथ स्थापना भएको हो ।

बागवानि केन्द्रमा करिव ३०० जतिको संख्यामा निलगाई रहेका छन । जसले बिरुवा नष्ट गर्ने गरेका छन । त्यसैगरि बाँदर आतंकले समेत आफु हैरान भएको निमित्त प्रमुख यादवले बताए । बाँदरले सबै फलफुल खाने र नष्ट गर्ने गरेको छ । त्यसैगरि आँप र लिचि चोर्नेको समेत बिगबिगी हुन थालेको छ । बिगत केहि दिन यता आँप र लिचि चोर्नेलाई प्रहरीले समेत पक्रेर लगेको छ तर पनि चोर्नेको संख्यामा कमि नआएको यादवले दुखेको सुनाए ।

त्यसैगरि भण्डारणको समस्या समेत रहेकोले फलफुल भण्डारण गरेर राख्न सकिएको छैन । देशकै ठुलो बगैँचा हुँदासमेत एउटा भण्डारणको ब्यवस्था हुन नसक्नु बिडम्बना भएको प्रमुख यादवले बताए ।

नेपालमै सबैभन्दा बढी आँप उत्पादन हुने जिल्ला सिराहा र सप्तरीमा आँप अहिले रूखमै छन् । आँपको सिजन नै नआएको समयमा व्यवसायीले भारतको विहारबाट काँचो आँप मगाई त्यसमा पाक्नका लागि जनस्वास्थ्यका लागि हानिकारक कारवाइड प्रयोग गरी बिक्री गर्ने गरेका छन् । प्रादेशिक अस्पताल मलंगवा सर्लाहीका मेसु डाक्टर नवल किशोर झाले रसायन वा विषादी हालेर पकाइएका आँपहरू खान नहुने बताए । उनका अनुसार आँप पकाउन क्याल्सियम कारबाइड नामको रसायन प्रयोग गरिन्छ । कारवाइड प्रयोग गरिएको आँप खाँदा छालाको रोग, पेट दुख्ने, वान्ता हुनेलगायत अन्य शारीरिक समस्या उत्पन्न हुने गर्दछ । प्राकृतिक रूपले आँप पाक्ने सिजन आजभोलि नभए पनि चैत्र, बैशाखदेखि नै त्यसरी कृत्रिम तरिकाबाट पकाइएका आँपहरू बजारमा बिक्री हुँदा पनि स्थानीय प्रशासन भने मौन छ । कार्बाइड राखेको वस्तु धेरै मात्रामा खाँदा त्यसले आँखा पोल्ने, पाक्ने, रोग सुरू गर्दै आँखाको शक्ति नै गुमाइदिन पनि डा. झाको भनाई छ ।

खाँदाखेरी मिठो मानिने हुँदा आँपलाई फलको राजा पनि भनिन्छ । मिठो आँपलाई अमृत पनि भन्ने गरिन्छ । आयुर्वेदमा उल्लेख गरिएअनुसार आँप काँचो होस् वा पाकेको दुबैमा औषधीय गुण हुन्छ । आँपको बोटका सबै भाग अर्थात् बोक्रा, जरा, पात, फल, फूल सबै काममा आउँदछ ।

आयुर्वेदमा पाकेको आँपमा वीर्यवर्धक, पौष्टिक, वायुनाशक, शितल र पित्तनासक गुण हुन्छ भनिएको छ । आँप खानाले भोकपनि बढ्छ । यसले मुटु र पित्तलाई नियन्त्रणमा ल्याउने काम समेत गर्दछ । आँप कफबर्धक पनि हो । आँपको सेवनले अनुहारको चाउरीपन समेत हटाउन सहयोग पु¥याउँछ । खाद्य प्रयोगशालाको अध्ययनअनुसार पाकेको आँपमा प्रोटिन, खनिज पदार्थ, बोसो, कार्बोहाइड्रेट, क्याल्सियम, र फोस्फोरस पाइन्छ ।

गएको करिव दुई महिनादेखि नेपालका आँपहरु ट्रकका ट्रक भारततर्फ चोरी पैठारी भईरहेको श्रोतले बताएको छ । पाक्ने समय नै नभएका आँपहरु के प्रयोजनका लागी कस्ले लगिरहेका छन भन्ने एकिन जानकारी नभएपनि ति आँप औषधि हालेर पकाएर पुनः नेपाली बजारमा नै ल्याइएको होकि भन्ने अनुमान छ । नियमन गर्ने निकाय मौन रहेको अवस्था र खुला सिमानाका को फाईदा उठाउँदै आँपको समेत चोरी तस्करी भईरहेको छ ।

तराईमा जेठदेखि भदौसम्म रूखमै आँप पाइन्छ । तिनमा मालदह, कृष्णभोग, बम्बई, सेनुरिया, केरवा, सिपिया, जरदवा जर्दा आम्रपाली, कलमिया, दसहरी, सफेदा, घिउवा, लडुवा, भदया, कलकतियालगायत आँपको नामहरू छन् । मालदह आँपमा विशिष्ट स्वाद र सुगन्ध हुन्छ ।

क्षितिज विश्वकर्मा, लालबन्दी । सर्लाहीको लालबन्दीमा अघिल्लो महिना संचालित टमाटरको सस (केचव) बनाउने तालिममा सहभागीहरुलाई सस बनाउने बिभिन्न उपकरण हस्तान्तरण गरिएको छ ।

सोमबार वडा नम्बर ६ स्थित कार्यालय परिसरमा एक कार्यक्रम गरि तालिममा सहभागीहरुलाई सस उत्पादन गर्न आवश्य पर्ने पल्प मेसिनसहित आवश्यक पर्ने एक सेट प्रविधि हस्तान्तरण गरिएको नगरपालिकाको गरिवी निवारणका लागी लघु उद्यम विकास कार्यक्रम (मेड्पा) शाखाका बरिष्ठ उद्यम विकास सहजकर्ता समिर सुवेदीले जानकारी दिए । सहभागीहरुलाई फागुन १६ देखि २० गतेसम्म पहिलो समुह र २१ देखि २५ गतेसम्म दोश्रो समुहलाई व्यवसायीक टोम्याटो केचव बनाउने सिप विकास तालिम प्रदान गरिएको थियो । तालिममा सहभागी ५३ जनालाई भुगोल र सहजताका आधारमा ३ ओटा समुहमा बिभाजन गरेर सो सामाग्री हस्तान्तर गरिएको सुवदीले बताए ।

लघु घरेलु तथा साना उद्योग प्रवद्र्धन केन्द्र त्रिपुरेश्वर काठमाण्डौँको आर्थिक सहयोग लिएर लालबन्दी नगरपालिकाले आयोजना गरेको तालिममा नगरका १५ वटा वडा (७ र १४ बाहेक) का ५३ जनाको सहभागीता रहेको थियो । प्रविधि हस्तान्तरण कार्यक्रममा लालबन्दी नगरप्रमुख बासुदेव अधिकारी, उपप्रमुख कल्पनामाया पाख्रिन, प्रमुख प्रशासकिय अधिकृत बशन्त न्यौपाने, योजना शाखा प्रमुख रुपेश चौलागाईं, राजस्व शाखा प्रमुख गोपाल थापा, वडा नम्बर ६ का वडाध्यक्ष लालकुमार योञ्जन, ८ का शुक्र बहादुर पाख्रिन, मेड्पा) शाखाका रमेश कुमार घिमिरे लगाएतको सहभागीता रहेको थियो ।

तालिम पश्चात ब्यवसाय सुचारु गर्नका लागी आवश्यक प्राविधिक सामाग्री हस्तान्तरण गरिएको (मेड्पा) शाखाका घिमिरेले बताए । घरेलु तथा साना उद्योग विकास समितीका पूर्व उप निर्देशक राम बहादुर श्रेष्ठले तालिममा सहभागीलाई प्रशिक्षण दिएका थिए । कार्यक्रममा सहभागीहरुले यहाँ उत्पादन हुने आँप, मेवा जस्ता फलफुलबाट पनि यस्तै केहि बनाउन सकिने भए त्यस्तो तालिम पनि आयोजना गर्न लालबन्दी नगरपालिकासँग आग्रह गरेका थिए ।

क्षितिज विश्वकर्मा, लालाबन्दी । ‘दैनिक गरौँ मह सेवन, हुन्छ स्वस्थ दीर्घ जीवन’ भन्ने नाराको साथ १८ औँ राष्ट्रिय मह दिवस सर्लाहीमा पनि मनाइएको छ । नेपाल मौरीपालक महासंघ सर्लाही शाखाको आयोजनामा हरिवन नगरपालिका ११ स्थित वडा कार्यालयको सभाहलमा कार्यक्रम गरिएको हो । कार्यक्रममा वक्ताहरूले महको उपयोगीता र यसले मानव स्वास्थ्यमा पार्ने सकारात्मक प्रभावका विषयमा आ–आफ्नो धारणा राखेका थिए । आफ्नो स्वास्थ्य आफ्नै हातमा, शुद्ध मह सधैँ साथमा, खाऔँ आफ्नो बारीको, नखाऔँ सिमा पारीको भन्ने कार्यक्रमको मूल नारा रहेको थियो ।

जिल्लामा करिब ३ सय जना मौरीपालक किसान रहेका भए पनि १ सय जना जति मात्रै सक्रिय रहेका नेपाल मौरीपालक महासंघ सर्लाहीका अध्यक्ष डम्बरदेव पाण्डेले कार्यक्रममा जानकारी गराए । उनका अनुसार सर्लाहीमा वार्षिक २ सय मेक्ट्रिक टन मह उत्पादन हुने गरेको छ । उत्पादित मह काठमाडौँसहित देशका अन्य स्थानमा पुग्ने गरेको नेपाल मौरीपालक महासंघका केन्द्रीय सदस्य हेमराज देवकोटाले बताए । उनका अनुसार विगतका वर्षमा सर्लाहीमा वार्षिक ७ सय ८० मेक्ट्रिकटन सम्म मह मह उत्पादन भएको तथ्यांक छ ।

जलवायु परिवर्तन, वन विनाश (डडेलो) र किसान प्रति राज्यले गर्ने गरेको बेवास्ताका कारण मह उत्पादनमा ह्रास आएको किसानहरुको भनाई छ । सहभागी अन्य वक्ताहरूले महको लेबलिङ्ग, प्याकेजिङ्ग, ध्यान दिनुपर्ने, मह उपभोक्तालाई सहजै उपलब्ध गराउनुपर्ने, महको विषयमा सचेतना फैलाउनु पर्ने लगायतका विषयमा जोड दिएका थिए । पछिल्लो समय तेस्रो मुलुकबाट निर्वाधरूपमा भित्रने गरेको मह जस्तै गुलियो पदार्थका कारण यहाँका किसानले महको उचित मूल्य प्राप्त गर्न नसकेको मौरी पालक किसानहरूको गुनासो छ । नेपालमा यस वर्ष करिव ३५ सय मेक्ट्रिकटनको हाराहारीमा मह उत्पादन भएको छ । यहाँ वार्षिक ८ हजार मेक्ट्रिकटन भन्दा बढी महको माग रहेको छ ।

राज्यले मह उत्पादन गर्न ठोस निति ल्याएर नेपाली मह विदेशी बजारमा निर्यात गर्ने वातावरण सिर्जना गुर्नपर्ने यहाँका मौरी पालक किसानको माग छ । सो कार्यक्रममा हरिवन नगरपालिकाका नगरप्रमुख रमेश बुढाथोकी, उपप्रमुख हरिमाया घलान लगायत जिल्लाका मौरी पालक किसानहरुको सहभागीता रहेको थियो ।

मह स्वास्थ्यका लागि एकदमै उपयोगी खाद्यपदार्थ हो । यसमा शक्तिवद्र्धक र रोग निरोधक दुवै गुण हुन्छन् । यसर्थ, महलाई आयुर्वेदमा समेत औषधीय गुणले भरिपूर्ण भनेर व्याख्या गरिएको छ ।

महका फाईदा यस प्रकार छन ।
– दैनिक नियमित एक चम्चा मह सेवन गर्दा रुघाखोकी र घाँटीको समस्याबाट बच्न सकिन्छ ।– दुई वर्षभन्दा माथिका बच्चालाई दैनिक एक चम्चा मह खुवाउँदा शरीरलाई चाहिने आवश्यक भिटामिन पूर्ति हुनुका साथै रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतासमेत बढ्छ ।
– बकाइनोको फूलको रसमा मह मिसाएर बिहान–बेलुका खाँदा महिनावारी गडबडीको समस्या हल हुन्छ ।
– महलाई अमलाको चूर्णसँग मिसाएर खाएमा स्मरणशक्ति बढ्ने, छालामा चमक आउने र पेट सफा हुने हुन्छ ।
– मह सेवनले चिसो लाग्दैन, शरीरमा रगतको कमी पनि हुँदैन । र, हड्डी तथा मांसपेशी पनि बलियो बनाउँछ ।
– शुद्ध तोरीको तेलमा मह मिसाएर शरीरमा लगाउँदा बाहिरी ब्याक्टेरियाले आक्रमण गर्न पाउँदैन ।

क्षितिज विश्वकर्मा, लालबन्दी । सर्लाही जिल्लाका माछा पालक किसानले शुक्रबार राजमार्गमा माछा फ्याँकेर राजमार्ग अवरुद्ध गरेका छन । सरकारले माछा पालनका लागी पोखरी खन्न १० प्रतिशत अनुदान दिएर बिद्युत मिटरमा महशुल बढाएको भन्दै माछा पालक किसानले राजमार्गमा माछा फ्याँकेर आन्दोलन गरेका हुन । जिल्लामा सबैभन्दा धेरै माछा उत्पादन हुँदै आएको ईश्वरपुर र चन्द्रनगरका सयौँ किसानको उपस्थितीमा पूर्व पश्चिम राजमार्गस्थित ईश्वर नगरपालिकामा पर्ने फुलजोर चोकमा ५ क्विन्टल माछा फ्याँकेर आन्दोलन गरिएको हो ।

माछा पालन व्यवसायलाई प्रोत्साहित गर्ने उदेश्यले सरकारले पोखरी खन्न अनुदान उपलब्ध गराए पछि यहाँका किसानले धमाधम परम्परागत खेती मासेर पोखरी खन्न थाले । यसरी जिल्लामा पोखरीको संख्या सयौँ विगाहमा हुन थाल्यो । लगतै सरकारले माछा पालन व्यवसायलाई कृषिबाट उद्योगमा गाभ्यो । त्यसपछि सरकारले किसानसँग विद्युतमा औद्योगिक महसुल लिन थाल्यो । यसअघिसम्म किसानले ३ रुपैँया प्रति युनिट विद्युत महसुल बुझाउँदै आएकामा उद्योगमा गाभिएपछि एकाएक १२ रुपैयाँ सम्म तिर्नु पर्ने अवस्था आयो । यसको विरोधमा आफूहरुले जिल्ला प्रशासन कार्यालय मार्फत प्रधानमन्त्रीको ध्यानाकर्षण गराएको भएपनि त्यो सुनुवाई नभएपछि यसरी आन्दोलन गर्नुपरेको माछा पालक किसान संघर्ष समितिका संयोजक रञ्जित सहनीले बताए । उनले ज्ञापन पत्रको सुनुवाई नभएपछि ऊर्जामन्त्रीलाई भेट्न मन्त्रालयमै पुग्दा पनि मन्त्रीले समय नदिएको, नेपाल विद्युत प्राधिकरणका प्रवन्ध निर्देशक कुलमान घिसिङले चाँडै नै यसको सम्बोधन गर्ने भनेपनि एक वर्ष वितिसक्दा पनि सुनुवाई नभएपछि आफूहरु संघर्षमा उत्रन बाध्य भएको बताए ।

माछापालक किसान ईश्वरपुर नगरपालिका ३ का रामनारायण सहनीले अहिले बढाएको विद्युत् महशुल अनुसार माछापालन गर्दा आफूहरुलाई टिक्नै गाह्रो पर्ने दुखेसो पोखे । उनले विद्युत् महशुल बुझाउन नसकेर व्यवसाय नै त्याग्नुपर्ने अवस्था आएपछि सडकमा उत्रिएको बताए । भक्तिपुरकै किसान लक्ष्मीप्रसाद लामिछानेले यसअघि माछापालनका लागि पोखरीमा मोटर चलाउँदा प्रति युनिट तीन रुपियाँ विद्युत् महशुल तिर्दै आइरहेकामा विगत चार÷पाँच महिनादेखि महशुल बढाएर प्रति युनिट १२ रुपियाँ पुयाइएको बताए ।

माग सम्बोधनका लागि पटक पटक डेलिगेसन जाँदासमेत सम्बोधन नभएपछि आन्दोलित भएका किसानलाई यहाँका मुख्य राजनीतिक दलका अगुवाहरुले समर्थन जनाउँदै ऐक्यवद्धता व्यक्त गरेका छन् । उनीहरुले माछा पालक किसान मारमा परेको भन्दै मागलाई यथाशिघ्र सरकारले सम्बोधन गर्नु पर्ने बताएका छन् । किसानका माग प्रति सरकार मौन रहे चरणबद्ध आन्दोलन गर्दै सिंहदरवार घेर्न बाध्य हुने उनीहरुले चेतावनी दिएका छन् ।

माछापालन किसानसँगै प्रदर्शनमा उत्रिएका ईश्वरपुर नगरपालिकाका प्रमुख मनोजकुमार आचार्यले आफ्नै ठाउँमा माछापालन गरेर आयआर्जनमा लागेका किसानलाई विद्युत् महशुल वृद्धि गरेर अन्याय गरिएको बताए । मेयर आचार्यले माछापालक किसानको माग सम्वोधनका लागि आफू सिंहदरबारमै पुगेर लम्पसार पर्न समेत तयार रहेको जानकारी गराए ।

यहाँ बार्षिक दुई हजार दुई सय मेट्रिक टन माछा उत्पादन हुने गरेको तथ्यांक छ । जसका कारण केही वर्ष अघि सम्म छिमेकी देश भारतबाट आयत हुँदै आएको माछामा भारी मात्रामा कटौती भएको छ । अहिले यहाँ उत्पादन भएका माछा काठमाण्डौँसहित देशका मुख्य सहरहरु सम्म पुग्न थालेका छन् ।

नेपाल विद्युत प्राधिकरणको लालबन्दी वितरण केन्द्रले कृषि मिटर राख्दै आएका माछापालक किसानलाई गएको साउनदेखि उद्योग अन्तर्गत राखेर विद्युत महशुल उठाउँदै आएको छ ।

लालबन्दी वितरण केन्द्रका प्रमुख इन्जिनियर त्रिभुवन यादवले माछापालनका लागि सिँचाई मिटरको प्रयोग गर्न नपाइने बताए । ‘विद्युत् महशुल सङ्कलन विनियमावली २०७८ बमोजिम माछापालनका लागि सिंचाई मिटरको प्रयोग गर्न पाइँदैन,’ वितरण केन्द्र प्रमुख यादवले भने, ‘माछापालन व्यवसायका लागि भनेर बेग्लै मिटर दिने व्यवस्था पनि छैन् त्यसैले हामीले अहिले माछापालक किसानलाई घरेलु कार्यालयबाट कागजात लिएर आएपछि ग्राहस्थ मिटर दिइरहेका छौँ, उहाँहरुले पाउनुभएको कृषि मिटर होईन ।’

इन्जिनियर यादवले सरकारले माछापालनलाई कृषि अन्तर्गत राखेपनि विद्युत प्राधिकरणको नियमावलीमा त्यस्तो उल्लेख नरहेको बताए ।

प्राधिकरणले कृषि मिटरको महशुल प्रति युनिट दुई रपियाँ २५ पैसा लिंदै आएको छ ।

माछा पालक किसानहरुको आन्दोलनमा पूर्वमन्त्री शम्भुलाल श्रेष्ठ, पूर्व सांसाद प्रमोद साह, ईश्वरपुर नगरपालिकाका मेयर मनोज कुमार आचार्य, पूर्व मेयर मनोज कुमार देवकोटा, नेपाली काँग्रेस महासमिति सदस्य प्रमोद बराल, नेकपा एमालेका नेता सुशील कुमार थपलिया, माओवादी केन्द्रका नेता लुमडी प्रसाद धिताल(लोचन), लोकेन्द्र मुखियालगायतले आन्दोलनमा ऐक्यबद्धता जनाएका छन् । माछा किसानले फुलजोर चोकमा करिब पौने घण्टा चक्का जाम गरेका थिए ।

लालबन्दी । सर्लाहीको लालबन्दी १२ जियाजोरमा संचालित नर्सरी ब्यवस्थापन तालिमको मंगलबार समापन गरिएको छ । ग्रामिण नारी उत्थान संघ हरिपुर २ ले ग्राउण्ड स्वेल ईन्टरनेशनलसँगको साझेदारी अन्तर्गत दिगो कृषि तथा सामाजिक परिचालन कार्यक्रममा संलग्न प्रगतिशील महिला समुह र नयाँ टोल सृजनशिल महिला समुहका सदस्यहरुलाई तालिम प्रदान गरिएको हो ।

तालिममा सहभागी ३८ जनालाई ग्राउण्ड स्वेल ईन्टरनेशनलका प्रतिनिधि नवराज उपाध्याय र ग्रामिण नारी उत्थान संघका कार्यकारी निर्देशक डा. कमल बहादुर थिङ्गले प्रशिक्षण प्रदान गर्नुभएको थियो । तालिममा नर्सरी कसरी तयारी गर्ने, मौसमि तरकारीको बारेमा जानकारी गराउनुका साथै तरकारी नर्सरी तथा बोटबिरुवामा आउने समस्याहरु बारे पनि जानकारी गराइएको थियो । सहभागीलाई नर्सरी निर्माणबारे प्रत्यक्ष अभ्यास गरि सिकाइएको थियो ।

तालिममा सहभागिहरुले अर्गानिक पद्दतिबाट नर्सरी तथा तरकारी खेती गर्ने प्रतिबद्धता समेत जनाएका थिए । तालिममा संस्थाका उपाध्यक्ष बिष्णु चालिसेले सहभागीहरुलाई तालिममा सिकेका कुराहरु ब्यबहारमा लागु गर्न आग्रह गर्नुभएको थियो ।

क्षितिज विश्वकर्मा, लालबन्दी । सर्लाहीको लालबन्दीमा आयोजित टमाटरको सस (केचव) बनाउने तालिम आईतबार समापन गरिएको छ । लघु घरेलु तथा साना उद्योग प्रवद्र्धन केन्द्र त्रिपुरेश्वर काठमाण्डौँको आर्थिक सहयोग लिएर लालबन्दी नगरपालिकाले आयोजना गरेको तालिममा नगरका १५ वटा वडा (७ र १४ बाहेक) का ५३ जनाको सहभागीता रहेको थियो ।

यहि फागुन १६ देखि २० गतेसम्म पहिलो समुह र २१ देखि २५ गतेसम्म दोश्रो समुहलाई व्यवसायीक टोम्याटो केचव बनाउने सिप विकास तालिम प्रदान गरिएको हो । घरेलु तथा साना उद्योग विकास समितीका पूर्व उप निर्देशक राम बहादुर श्रेष्ठले तालिममा सहभागीलाई प्रशिक्षण दिएका थिए । वडा नम्बर ६ स्थित सभाहलमा तालीममा सहभागीलाई प्रमाणपत्र प्रदान गर्दै तालिमको समापन गरिएको नगरपालिकाको गरिवी निवारणका लागी लघु उद्यम विकास कार्यक्रम (मेड्पा) शाखाका बरिष्ठ उद्यम विकास सहजकर्ता समिर सुवेदीले जानकारी दिए ।

तालिम समापन कार्यक्रममा लालबन्दी नगरपालिकाका प्रमुख (मेयर) बासुदेव अधिकारी, उपप्रमुख कल्पनामाया पाख्रिन, प्रमुख प्रशासकिय अधिकृत वसन्त न्यौपाने, बिभिन्न वडाका वडाध्यक्ष र स्थानिय संचारकर्मिको सहभागीता रहेको थियो ।

कार्यक्रममा बोल्दै वडा नम्बर १७ कि सहभागी शान्ति लामाले यो तालिम आफुहरुको लागी कोशेढुंगा साबित भएको दाबि गरिन । उनले देशभरमै सबैभन्दा बढि गोलभेँडा उत्पादन हुने ठाउँमा गोलभेँडाकै सस बनाउने तालिमको आयोजना गरेकोमा आयोजकप्रति कृतज्ञता प्रकट गरिन । तालिमले आफुहरुलाई उद्यमि बनाउने भन्दै लामाले यहाँ उत्पादन हुने आँप, मेवा जस्ता फलफुलबाट पनि यस्तै केहि बनाउन सकिने भए त्यस्तो तालिम पनि आयोजना गर्न लालबन्दी नगरपालिकासँग आग्रह गरिन ।

त्यसैगरि वडा नम्बर १५ का वडाध्यक्ष गोरख बलले नगरपालिकाभित्र पटक पटक यस्ता किसिमका सिपमुलक तालिमको आयोजना गरिएको भएपनि त्यसबाट उपलब्धि हासिल नभएकोमा यो तालिमले केहि आसा जगाएको धारणा राखेका थिए । तालिमलाई समापन गर्दै नगरप्रमुख अधिकारीले सहभागीको हौसला र जाँगर देखेर आफुलाई खुसि लागेको बताउँदै अब लालबन्दीमै सस बन्नेमा आफु आसावादी भएको बताए ।

• भक्ति रिजाल, हरिवन ।

हरिवन नगरपालिका वडा नम्बर १ कोठीखोला गोले डाँडाका गुनिलाल गोले बेलुकाको खानामा चामल प्रयोग गर्दैनन्, बरु सखरखण्ड, पिँडालु, तरुल र कोदोरफापरको रोटी खान्छु भन्छन् । गोले बेलुकाको खानामा कोदो र फापर तथा अन्य रैथाने परिकार खान्छन्, जसले उनको शरीरलाई फाइदा पुगेको छ ।

रैथाने खानपानलाई अनुसरण गर्ने गोले एक जना प्रतिनीधि पात्र मात्रै हुन् । यतिबेला गाउँदेखि सहरिया भान्सामा चामल प्रयोग नगर्नेको संख्या दिनानुदिन बढ्दै गएको छ । बरहथवा नगरपालिका वडा नम्बर २ झिंगाइका सुबाइ मुखिया सम्झन्छन्, ‘आज भन्दा बीस बर्ष अगाडिसम्म गाउँ घरमा हरेक साँझ दुध रोटीरअलुवा दुधर हरिया मकै, पिँडालु, फर्सी, आलु , भुटेका मकैको भोजन हुन्थ्यो तर अहिले सम्पन्नताका नाममा खान्की तथा चालचलन, साँस्कृतिक रुपमा परिवर्तन भएको छ ।’

बाली बिज्ञ तथा हरिवन नगरपालिकाका कृषि अधिकृत प्रबिन तामाङ भन्छन् ‘मानिसकोस्वास्थ्य लाई सधैंभरी तन्दुरुस्त राख्ने रैथाने  बाली खाद्य तथा पोषण सुरक्षाका लागि महत्वपूर्ण मानिन्छ । कोदोमा चामलको भन्दा पैँतिस गुणा बढी क्याल्सियम पाइन्छ भने यसको प्रयोगले कुपोषण घटाउनुका साथै चिनी रोग लाग्न दिँदैन । लागेकालाई पनि रोकथाम गर्छ ।’ जलबायु परिवर्तन अनुकुलित रैथाने बाली हाम्रा लागि बरदान हुन् । हाम्रा बनजंगल, भिर पाखा, खाली मैदान, खोल्सा/खाल्सीमा प्रचुर रुपमा उत्पादन हुने फसल हाम्रा लागि बरदान हुन् तर हामीले कुरा नबुझेका कारण समस्या भएको तामाङको भनाइ छ ।

हरिवन नगरपालिकाका मेयर रमेश बुढाथोकी आफु रैथाले बाली तर्फ जनतालाई आकर्षित गर्ने कार्यमा योजनाबद्ध ढंगबाट लागेको बताउँछन् । बुढाथोकी भन्छन् ‘कोदो, फापर, जुनेलो लगायतका बाली लागाउने किसानका लागि सहुलियत दिने तर्फ नगरपालिकाले सोँचेको छ । अझ चुरे तर्फ स्कुस, तरुल, पिंडालु, फुल तरुल, सिमल तरुल लगाउन किसानलाई प्रोत्साहित गर्ने तर्फ पनि सोँचिरहेको बुढाथोकीको भनाइ छ । नेपाल सरकारले स्थानीय रैथाने बालीलाई संरक्षण गर्न भनेर रैथाने बाली प्रबर्द्धन कार्यक्रम ल्याएको छ । सरकारले प्रदेश र स्थानीय तहसँग समन्वय गरेर यो बालीलाई प्रचार प्रसारमा लैजाने रणनीति अख्तियार गरेको बुढाथोकीले सुनाए ।

बिगतका दिनमा मन्सुली चामलको भात खान मधेस झरेका किसान यतिबेला कोदो, फापर र सखरखण्ड खान पहाड चड्न थालेका हरिवन ९, का अगुवा किसान रामशरण उप्रेती बताउँछन् । हिजोका दिनमा कोदो र फापर खानेलाई गरिब भनेर बिभेद गर्नेहरु यतिबेला त्यही खानालाई अमृत सम्झेर प्रयोग गर्न थालेका उप्रेतीको भनाइ छ । प्रबिधिको बिकाससँगै नेपाल जब अन्तराष्ट्रिय ब्यापारमा जोडियो त्यसपछिका दिनहरू रैथाने बालीका लागि अफापसिद्द भयो तर रैथाने बालीको प्रयोग सिंगो मानव जीवनको स्वास्थ्यसँग जोडिएको हुँदा यसको महत्व हामीलाई कति छ भन्ने कुरा चाहिँ धेरैपछि आएर हाम्रा चेतनामा समाहित भयो ।

रैथाने बाली भन्नाले त्यस्ता प्रजाति हुन्– जुन पञ्जीकरण वा व्यवसायीकरण नगरिएको भन्ने बुझ्न सकिन्छ । सामान्यतया रैथाने प्रजातिहरू अन्य बाली सरह नै हुन्  तर, बाली प्रजनन अनुसन्धानका लागि मूल्यवान् मानिन्छन्, बाली बिज्ञ तथा हरिवन नगरपालिकाका कृषि अधिकृत तामाङले भने ।

नेपाल जैविक विविधताले धनी देश मानिन्छ । भू(बनोट, हावापानी तथा यहाँको विविध प्राचीन खेती प्रणाली बिश्वका लागि लोभलाग्दो मानिन्छ । जुन हाम्रा लागि पनि अनुकरणीय छ । हाम्रा गाउँका जैविक उत्पादनलाई हामीले संरक्षण गर्नु पर्दछ । कृषि पर्यावरणीय चक्र भत्किँदा आधुनिक खेती प्रणालीका नकारात्मक अभ्यास र अन्य मानवसिर्जित कारणले समग्र जैविक विविधता ह्रास हुँदै गएको छ ।

हाम्रो रैथाने कृषि जैविक विविधतामा पर्ने अन्न, घाँसे बाली, पशुपन्छी आदिको संरक्षणमा हाम्रो स्वास्थ्य दायित्व अग्रसर हुनु आवश्यक छ ।

इश्वरपुर निवासी मौरी बिज्ञ तथा मह ब्यबसायी हेमराज देबकोटा भन्छन् ‘परम्परागत बालिनालीको सही सदुपयोग गर्न सक्ने हो भने मात्रै पनि मान्छेलाई स्वस्थ जीवन बाँच्न सहयोग पुग्ने छ । रैथाने बालीसँग हाम्रा पुर्खाको गहिरो सम्बन्ध रहेको र सांस्कृतिक रुपमा पनि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा हाम्रो पहिचान स्थापित हुने तर्फ सबैको चासो हुनु पर्दछ ।’

लालबन्दी । सर्लाहीको हरिवन ११ स्थित सुर्ति बिकाश खेल मैदानमा प्रदेशस्तरीय दोस्रो डेरी, कृषि अनुसन्धान, उत्पादन तथा कृषि औजार प्रदर्शनी सुरु भएको छ । शुक्रबार संघिय सरकारका कृषि तथा पशुपंक्षि विकासमन्त्री बेदुराम भुषालले प्रदर्शनीको उद्घाटन गरे । ‘मधेस प्रदेशको सान, दुग्ध र कृषि क्षेत्र हामी सबैको पहिचान’ भन्ने मुल नाराका सुरु प्रदर्शनीमा ६० वटा स्टल रहेको छ । प्रदर्शनीमा विभिन्न कृषि औजार, स्थानीय कृषि उत्पादन लगाएतका सामाग्री प्रदर्शनीमा राखिएको छ ।

हरिवन नगरपालिकाले प्रदेश दुग्ध बिकाश बोर्ड, कृषि अनुसन्धान निर्देशनालाय, परवानीपुर वीरगंज पर्सा, कृषि ज्ञान केन्द्र सर्लाही, हेल्भेटास नेपाल, ईन्दुशंकर चिनि उद्योग र हेफर इन्टरनेशनलसँगको सहकार्यमा प्रदर्शनी आयोजना गरेको हो । प्रदर्शनीमा किसानलाई निशुल्क स्टलको ब्यवस्था गरिएको आयोजकले जनाएको छ ।

प्रदर्शनीमा फलफुल, दुग्धजन्य उत्पादन, दल्हन, तरकारी उत्पादन लगायतका क्षेत्रमा उत्कृष्ट काम गर्ने किसानलाई पनि पुरस्कृत गरिने आयोजकले जनाएको छ । प्रदर्शनीमा बैंक तथा बित्तिय संस्थाबिच अन्तरकृया, पशु उपचार, माटो परिक्षण र स्थानिय कलाकारको प्रस्तुति रहेको मुल आयोजक समितीका संयोजक एवं वडा नम्बर ४ का वडाध्यक्ष केशवराज थापाले बताए ।

प्रदर्शनीमा बोल्दै मन्त्री भुषालले नेपाल कृषि प्रधान देश नारामा मात्र सिमित भएको बताए । प्रदर्शनीको उद्घाटन गर्दै मन्त्री भुषालले त्यस्तो बताएका हुन् ।

मन्त्री भुषालले किसानको उत्पादनलाई ब्यवस्थापनको लागी संघिय सरकारले कोल्डस्टोरको लागी शसर्त अनुदानको ब्यवस्था गरेको बताउँदै सर्लाही जिल्लामा ३ ओटा परेको बताए । त्यसैगरि किसानको पशु स्वास्थ्यलाई ध्यानमा राख्दै संघ सरकारले हरेक प्रदेशको २ ओटा जिल्लामा पशु स्वास्थ्य परिक्षण प्रयोगशाला निर्माण प्रकृया अघि बढाएको बताए । सर्लाहीको पनि हरेक पालिकामा पशु स्वास्थ्य परिक्षण प्रयोगशाला निर्माणका लागी बजेट परेकोले यथाशिघ्र काम अघि बढाउन उनले आग्रह गरे ।
उनले कृषि क्षेत्रको पहिलो र सबैभन्दा ठुलो समस्या सिंचाई भएको बताउँदै चुरेका क्षेत्रहरुलाई जोडेर नहरको व्यवस्था नगरे तराइका समथर फाँट मरुभूमि बन्ने कुरा आफूले पटक–पटक भन्ने गरेको तर्क गरे । यसतर्फ तिनै तहका सरकार सतर्क हुनु पर्ने मन्त्री भुषालले दाबी गरे ।

त्यसैगरि मधेश प्रदेश सरकारका भुमि व्यवस्था कृषि तथा सहकारी मन्त्री गोविन्द बहादुर न्यौपानेले किसानसगँ मिलेर काम गर्न चाहेको बताए । उनले यहाँ दिनभरी बाउ खेतमा काम गर्ने र छोरो दिनभर जागीर खोज्न जाने प्रचलन रहेको बताउँदै बाउ र छोरोको भेट खेतमा नभएकै कारण कृषि प्रदान देशको यो अवस्था भएको जिकिर गरे ।

प्रदर्शनी ७ गते आईतबारसम्म चल्ने छ ।

क्षितिज विश्वकर्मा, लालबन्दी । केहि दिन अघिसम्म आफ्नो उत्पादनको मुल्य नपाएको दुखेसो गर्दै आएका किसानले अहिले टमाटरको मुल्य बढेपछि राहत महसुस गर्न थालेका छन । सर्लाहीको हरिवन नगरपालिका ४ का किसान रामनाथ महतोले एक हप्ता अघिसम्म क्रेटको २५० देखि ३०० रुपैयाँमा टमाटर बेच्ने गरेकोमा अहिले ६ देखि ८ सय रुपैँयामा बिक्रि हुन थालेको बताए ।

यहाँका किसानले उत्पादन गरेका टमाटरसहितका ताजा तरकारी देशका बिभिन्न ठुला शहरहरुमा निर्यात हुने गरेको छ । अघिल्लो हप्तासम्म देशका प्राय सबै ठाउँमा ताजा तरकारी उत्पादन हुँदा भाउ घटेको र अहिले माघे संक्रान्तिपछि तरकारी र अचारको खपत बढेकोले भाउ बढेको यहाँका किसानको बुझाई छ । अहिले बजारमा कबिता जातको टमाटरको मुल्य बढि रहेको छ भने अन्य लोकल जातको टमाटरको मुल्य त्यसको तुलनामा केहि कम भएपनि केहि दिन अघिको तुलनामा सन्तोषजनक रहेको हरिवन ४ मा टमाटर संकलन केन्द्रसमेत संचालन गर्दै आएका किसान उमेश चौधरीले बताए ।

अहिले काठमाडौँबाट पनि गोलभेँडाको माग बढ्न थालेको ब्यापारिहरुले बताएका छन । हालसम्म यहाँका किसानहरुले उत्पादन गरेको गोलभेँडाको भाउ काठमाडौँको कालिमाटी बजारले नै निर्धारण गर्ने गरेको छ ।

जिल्लाको सबैभन्दा ब्यवस्थित लालबन्दीको कृषि थोक बजारमा लालबन्दीसहितका छिमेकी पालिकाका किसानले समेत आफ्नो उत्पादन बेच्न ल्याउने गरेका छन । अहिले लालबन्दीको १७ नम्बर वडामा पनि कृषि बजार लगाउने तयारी भईरहेको छ भने अन्य पालिकाका बिभिन्न स्थानमा ब्यक्तिगत लगानीमा तरकारी संकलन केन्द्रमार्फत किसानले गोलभेँडा लगाएतका तरकारी बेच्ने गरेका छन ।

जिल्लामा टमाटर, सिमि, बोडी, लौका, काउली, खुर्सानी लगाएतका हरियो तरकारी उत्पादन हुने गरेको छ ।

क्षितिज विश्वकर्मा, हरिवन । सर्लाहीको हरिवनमा शुक्रबारबाट सुरु हुन लागेको दोश्रो डेरी, कृषि अनुसन्धान, उत्पादन तथा कृषि औजार प्रदर्शनीको पुर्व सन्ध्यामा मोटरसाईकल ¥याली निकालिएको छ । ‘मधेस प्रदेशको सान, दुग्ध र कृषि क्षेत्र हामी सबैको पहिचान’ भन्ने मुल नाराका साथ यहि माघ ५ देखि ७ गतेसम्म दोश्रो डेरी कृषि उत्पादन तथा कृषि औजार प्रदर्शनी आयोजना हुँदैछ ।

प्रदर्शनको अन्तिम तयारीस्वरुप बिहिवार दिउँसो प्रदर्शनीस्थल हरिवन ११ को सुर्ति बिकाश खेल मैदानबाट मोटरसाईकल ¥याली निकालिएको हो । ¥यालीले हरिवन नगरपालिकाको रिंगरोड परिक्रमा गरेको छ ।

बिहिवार प्रदर्शनीको कृषि तथा पशु पंक्षी बिकास मन्त्री बेदुराम भुसालले उद्घाटन गर्ने वडा नम्बर ८ वडाध्यक्ष तथा कृषि प्रदर्शनी प्रचारप्रसार समितिका संयोजक प्रज्वल ढुंगानाले जानकारी दिए । उनका अनुसार प्रदर्शनीमा कृषि उत्पादनसँग सम्बन्धित औजार तथा डेरी उत्पादन लगायतको प्रदर्शनी हुने छ ।

प्रदर्शनीमा फलफुल, दुग्धजन्य उत्पादन, दल्हन, तरकारी उत्पादन लगायतका क्षेत्रमा उत्कृष्ट काम गर्ने उत्कृष्ट किसानलाई पनि पुरस्कृत गरिने आयोजकले जनाएको छ । साथै प्रदर्शनीमा बैंक तथा बित्तिय संस्थाबिच अन्तरकृया, पशु उपचार, माटो परिक्षण र स्थानिय कलाकारको प्रस्तुति रहने मुल आयोजक समितीका संयोजक एवं वडा नम्बर ४ का वडाध्यक्ष केशवराज थापाले बताए ।

यो प्रदर्शनी अघिल्लो बर्ष बैशाख महिनामा भएको थियो । आयोजकका अनुसार यो प्रदर्शनीका लागी प्रदर्शनी सहआयोजकहरुबाट करिव २० लाख रुपैँया प्राप्त हुने छ भने करिव २५ लाख खर्च हुने अनुमान छ ।
हरिवन नगरपालिकाले प्रदेश दुग्ध बिकाश बोर्ड, कृषि अनुसन्धान निर्देशनालाय, परवानीपुर वीरगंज पर्सा, कृषि ज्ञान केन्द्र सर्लाही, हेल्भेटास नेपाल, ईन्दुशंकर चिनि उद्योग र हेफर इन्टरनेशनलसँगको सहकार्यमा प्रदर्शनी गर्न लागेको हो । प्रदर्शनीमा किसानलाई निशुल्क स्टलको ब्यवस्था रहेको छ ।

नेपालमा अहिले संचालन भईरहेको निर्वाहमुखि खेति प्रणालीले मात्रै नपुग्ने, कृषि यन्त्र र कृषि औजारको प्रदर्शनीले मात्रै ब्यवसायीक खेति प्रणालीतर्फ अग्रशर हुन टेवा पु¥याउने नगरप्रमुख रमेश बुढाथोकीको भनाई थियो । कृषि औजारको प्रदर्शनीले हामि ब्यवसायीक खेतितर्फ लाग्न सक्छौँ र कृषि औजारको प्रदर्शनी र कृषि औजारको प्रयोगले कम लगानीमै बढि आम्दाली लिन सक्छौँ भन्ने विश्वब्यापी मान्यतालाई स्थापित गराउनका लागी पनि हरिवन नगरपालिकाले यो प्रदर्शनी गर्न लागेको नगर प्रमुख बुढाथोकीले बताए ।

प्रदर्शनीमा अवलोकन गर्न आउनेहरुको हरिवन नगरपालिका स्वास्थ्य शाखाले स्वास्थ्य उपचारको ब्यवस्था गरेको छ ।